از لحظه ورود نبیره رسول الله (صلی الله علیه و آله) به قم، پیوسته این شهر از جهات فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، عمرانی و اقتصادی، رو به رشد و پیشرفت نهاده است. تأثیر این واقعه تاریخی را می‌توان با مطالعه زوایای تاریخی این شهر به دست آورد. برکات این بانوی مجلله در شهر قم آنگاه به اوج خود می‌رسد که بدانیم تأثیر وجود آن حضرت در تحولات تاریخی، فرهنگی، مذهبی، اجتماعی، نه تنها در محدوده یک شهر بلکه گاهی در کل کشور ایران بوده و یا حداقل وقایع و حوادث کشور ایران به نوعی مرتبط با شهر قم می‌باشد.
برکات حضرت معصومه در شهر قم و تأثیر این شهر بر کل ایران، آنچنان مهم بوده و هست که سال‌ها دل و دیده میلیون‌ها زائر و مجاور و جهانگرد را به خود مشغول داشته است. این تأثیر نه تنها برای زائران مشتاقی که از راه‌های دور به عشق زیارت مرقد مطهر این دخت عصمت و یادگار امام موسی علیه‌السلام با ارادت خالصانه به این مکان مقدس می‌شتابند ملموس است، بلکه حتی برای کسانی که با انگیزه‌های غیر مذهبی وارد این مکان شده‌اند و یا از این دیار عبور کرده‌اند، پرجاذبه و شگفت‌انگیز بوده است. در عظمت و شکوه ظاهری این بارگاه مقدس، حقیقت و معنویت خاصی نهفته است که ناخودآگاه هر بیننده‌ای را به سوی آن متوجه ساخته و دل و دیده‌اش را صید میکند.
در اینجا به فهرست برخی از نتایج ورود حضرت معصومه (علیهاالسلام) به شهر قم می‌پردازیم:
شهر قم به تدریج از شمال شرقی، به جنوب غربی که محل دفن آن حضرت بود کشیده شد؛ به طوری که حرم فاطمه معصومه (علیهاالسلام) که در حاشیه شهر قرار داشت، امروزه در مرکز شهر و در آبادترین قسمت آن واقع است.
توجه پادشاهان و حاکمان و طبقات گوناگون مردم به این شهر و کوچ بسیاری از افراد مشتاق اهل بیت علیهم‌السلام برای اقامت در آن، به خاطر مدفون بودن حضرت معصومه (علیهاالسلام) در این شهر است.
قم از جنبه مذهبی، استحکام ویژه‌ای یافته و مرکز روحانیت شیعه شد؛ و عده‌ای از بزرگ‌ترین علمای شیعه از آنجا برخاسته یا در آن اقامت کردند.
بعد از دفن حضرت معصومه (علیهاالسلام)، عده بسیاری از فرزندزادگان امام حسن و امام حسین و موسی بن جعفر و علی بن موسی الرضا (علیهم‌السلام) و از فرزندان محمد حنفیه و زید بن علی بن الحسین (علیهم‌السلام) و اسماعیل فرزند امام صادق (علیه‌السلام) از اطراف به قم روی آورده‌اند. از آنجا که این شهر از ابتدا مورد نظر آل علی علیهم‌السلام بوده است و مردم قم نسبت به اولاد پیغمبر (صلی الله علیه و آله) ارادت و علاقه خاصی داشته‌اند، به تدریج بعد از ورود حضرت معصومه (علیهاالسلام) از نظر کثرت سادات، موقعیت بی نظیر و یا کم نظیری یافته است. امروزه کثرت سادات قم، به خوبی محسوس و مشهود است و چند محله به نام علویان و سادات است که بیشتر آن‌ها سید هستند.
مردم قم از اوایل قرن سوم هجری که فاطمه معصومه (علیهاالسلام) در قم مدفون شد، در بزرگداشت مقابر اولاد پیامبر (صلی الله علیه و آله) همان تلاش را کردند که در زمان حیاتشان از آنان به عمل می‌آوردند. ساختن بناهای مجلل و بارگاه و گنبد و وقف اموال در این راه از جمله این تلاش‌هاست. در دوره صفویه و قاجاریه، بعضی از جهانگردانی که به ایران آمده و از قم عبور کرده‌اند، در سفرنامه‌های خود امامزادگان قم را وصف نمودهاند.
یکی دیگر از برکات فاطمه معصومه (علیهاالسلام)، پرورش عالمان و اندیشمندان بزرگ در این شهر می‌باشد که به نام بعضی از آنان اشاره می‌شود:
- علی بن حسین بن بابویه قمی، پدر شیخ صدوق یا صدوق اول؛
- محمد بن علی بن بابویه قمی، معروف به شیخ صدوق و نویسنده نزدیک به 300 کتاب در اصول و فروں
- محمد بن حسن صفار، از یاران نزدیک امام حسن عسکری علیه‌السلام؛
- احمد بن اسحاق قمی، وکیل امام عسکری علیه‌السلام در قم و سازنده مسجد معروف امام به دستور آن حضرت؛
- احمد بن ادریس قمی، از محدثان شیعی؛
- زکریا بن آدم، از اصحاب امام رضا علیه‌السلام؛
- ابوعبدالله محمد بن خالد برقی، ادیب، محدث و نویسنده کتاب‌های مهمی همچون: التنزیل و التعبیر، کتاب العلل، کتاب یوم و لیله (15)؛
- احمد بن محمد بن خالد برقی، منسوب به برقرود قم و نویسنده کتاب‌های فراوانی همچون: المحاسن، کتاب التبلیغ و الرساله، کتاب التراحم و التعاطف، و سایر تألیفات وی که به ده‌ها جلد بالغ می‌شود (16)؛
- علی بن ابراهیم قمی، مفسر معروف؛
- خواجه نصیرالدین طوسی جهرودی معروف به استاد البشر و از افتخارات جهان اسلام؛
- صدر المتالهین شیرازی، که آثار برجسته فلسفی از جمله: اسفار اربعه، شواهد الربوبیه، شرح کافی و... را پدید آورد؛
- ملا عبدالرزاق لاهیجی، فیلسوف و حکیم نامدار شیعه در قرن 11 و صاحب کتاب‌های شوارق الالهام و گوهر مراد؛
- حاج ملا مهدی قمی نراقی، نویسنده جامع السعادات؛
- میرزا ابوالقاسم قمی (میرزای قمی)، صاحب قوانین و دارای کرامات بی شمار.
و صدها عالم و دانشمند و شاعر و وزیر و مورخ و رجال علمی و مردان سیاست و وزارت از این خطه ظهور نمودهاند که تفصیل آن در جای خود بیان شده است. (17)
7- حوزه علمیه قم
یکی دیگر از برکات مزار مقدس بانوی دو عالم، حضرت معصومه (علیهاالسلام) در شهر قم، رونق گرفتن حوزه علمیه می‌باشد. تاریخ این کانون علم و فقاهت به قرن‌ها قبل برمی‌گردد. ابراهیم بن هاشم قمی، سعد بن عبدالله قمی، احمد بن اسحاق قمی، علی بن بابویه قمی و ده‌ها محدث و عالم شیعی از اوایل قرن سوم هجری به بعد، زمینه گسترش علم و ادب و حدیث را در این شهر ایجاد کرده بودند.
در سال 1315 شمسی، مرحوم شیخ عبدالکریم حائری پرچم‌دار علم و فضیلت از اراک به قم آمده و روحی تازه به کالبد این کانون فقاهت و معنویت دمید. اقبال آیت الله العظمی بروجردی رحمه‌الله به قم، فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی را در این شهر تسریع نموده و همچنین ورود مراجع و دانشمندان بزرگ شیعی و همراهی آنان با حرکت حوزه علمیه در شکوفائی آن نقش به سزایی داشت.
امروزه به برکت معنوی حضرت فاطمه معصومه (علیهاالسلام)، مجمع بزرگی از مراجع، آیات عظام و فقیهان و مجتهدان در این شهر نورانی و ملکوتی ایجاد شده است که مورد توجه جهانیان می‌باشد.
هم اکنون خیل عظیمی از طلاب و دانش‌پژوهان علوم اسلامی در این حوزه مقدسه به تحصیل و تدریس اشتغال دارند که با زعامت مراجع تقلید و تدبیر مدیریت حوزه علمیه قم، برنامه ریزی‌های خاصی برای توسعه و بارور نمودن هرچه بیشتر علوم اسلامی و تخصصی نمودن آن در حال انجام است که آینده روشن و بالنده‌تری را نوید می‌دهد.
رونق علمی شهر قم را امام صادق (علیه‌السلام) ده‌ها سال قبل از ورود حضرت معصومه (علیهاالسلام) به شهر قم، پیش بینی کرده و فرموده بود: «زمانی می‌رسد که از قم علم و دانش به دیگر شهرها از شرق تا غرب عالم منتشر می‌شود، تا جایی که این شهر اسوه و الگوی شهرهای دیگر گشته و هیچ کس در روی زمین باقی نمی‌ماند که از قم به او بهره های علمی و دینی نرسد تا آنکه زمان ظهور حجت خدا و قائم ما فرا رسد». (18)
از مهم‌ترین ویژگی‌های شهر قم و آثار و برکات حضرت معصومه (علیهاالسلام)، تشکیل هسته‌های مرکزی انقلاب اسلامی ایران در این نقطه حساس کشور می‌باشد. شهر قم بستر قیام و انقلاب و پرورشگاه بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران است.
اکثر حوادث انقلاب اسلامی با این شهر مرتبط بوده است و البته به وقوع چنین حادثه‌ای در شهر قم در گفتار ائمه اطهار علیهم السلام نیز اشاره شده است و روایت معروف حضرت کاظم (علیه‌السلام) در این مورد، قابل انطباق با انقلاب اسلامی ایران است. مطمئناً اگر انقلاب با عظمت اسلامی - که از شهر قم ریشه گرفته و موج آن تمام نقاط عالم را تحت تأثیر قرار داد - مصداق منحصر به فرد این گفتار زیبا نباشد، حتماً یکی از مصادیق آن خواهد بود؛ چرا که ویژگی‌های مورد ستایش امام هفتم علیه‌السلام دقیقاً در مورد رهبر و مردم ایران صادق می‌باشد.
آن ویژگی‌ها عبارتند از:
1- رهبر آنان مردی از اهل قم است.
2- رهبر آنان مردم را به سوی حق می‌خواند.
3- پیروان و طرفداران او اراده و استقامتی قوی و آهنین دارند.
4- خستگی در آنان راه ندارد.
5- طوفان‌های حوادث آنان را متزلزل نمی‌کند.
6- توکل بر خدا دارند.
7- به خاطر پارسایی پیروزند.
متن روایت چنین است که امام موسی کاظم (علیه‌السلام) فرمود: «رجل من اهل قم یدعوا الناس الی الحق، یجتمع معه قوم کزبر الحدید، لاتزلهم الریاح العواصف و لا یملون من الحرب و لایجبنون و علی الله یتوکلون والعاقبة للمتقین؛ مردی از اهل قم [به پا می‌خیزد و] مردم را به حق فرا می‌خواند. گروهی به یاری او بر می‌خیزند که مانند قطعه‌های آهن هستند، تندبادها [ی حوادث و مشکلات] آنان را متزلزل نمی‌کند و از جنگ خسته نمی‌شوند و نمی‌ترسند و بر خدا توکل می‌کنند. پیروزی نهایی از آن پرهیزکاران است». (19)
این نوشتار را با کلامی از حضرت امام خمینی رحمه‌الله - که به این شهر افتخار می‌کرد - به پایان می‌بریم:
«قم حرم اهل بیت است. قم مرکز علم است. قم مرکز تقواست. قم مرکز شهادت و شهامت است. از قم، علم به همه جهان صادر شده است و می‌شود و از قم شهادت به همه جا صادر می‌شود. قم شهری است که در آن، ایمان و علم و تقوا پرورش یافته، و... از زمان ائمه اطهار (علیهم‌السلام) مورد توجه اسلام بوده است، و از قم، تقوا، شجاعت، شهامت، و همه فضایل به همه جا صادر می‌شد و صادر خواهد شد. علمایی که در قم، من ادراک کرده‌ام، کسانی بودند که در دنیا نمونه بودند، در علم و در تقوا و من امیدوارم که ادامه پیدا کند این علم و تقوا در شهر شما تا زمان ظهور امام زمان سلام الله علیه». (20)
پی‌نوشت‌ها:
1) مناقب، ج4، ص367; زندگانی حضرت موسی بن جعفر علیه‌السلام، عمادزاده، ج2، ص375.
2) حیاة الامام الرضا علیه‌السلام، ص428.
3) ودیعه آل محمد صلی الله علیه و آله، ص 12.
4) تاریخچه قم، ص16.
5) تاریخ مذهبی قم، ص92.
6) همان.
7) بحارالانوار، ج57، ص217; مستدرک سفینة البحار، ج8، ص598.
8) بحارالانوار، ج 57، ص 216.
9) بحارالانوار، ج 57، ص 216 و معجم احادیث المهدی علیه‌السلام، ج 3، ص 474.
10) اسراء/ 5.
11) بحارالانوار، ج57، ص216.
12) همان، ص215.
13) ماهنامه کوثر، ش9، ص73 و 74 با اختصار.
14) همان، ش12، ص65 و 66. با اختصار.
15) رجال نجاشی، ص335.
16) همان، 76.
17) برای اطلاعات بیشتر به «تاریخ مذهبی قم» مراجعه شود.
18) بحارالانوار، ج60، ص213.
19) همان، ج57، ص216.
20) صحیفه امام، ج 13، ص165.
منبع: شفیعه محشر
