غدد بزاقی به دو دسته اصلی و فرعی تقسیم می شوند؛ سه جفت از آنها اصلی اند که «بناگوشی»، «تحت فکی» و «زیرزبانی» نام دارند و تعدادی نیز غدد بزاقی فرعی اند و پراکنده در دهان و کام پخش شده اند و تعداد آنها به 800 تا 1000 عدد می رسد.
برای آشنایی بیشتر با بیماری ها و مشکلات مربوط به غدد بزاقی با دکتر ابراهیم رزم پا، فوق تخصص جراحی سر و گردن و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت وگو کرده ایم.
غدد بزاقی چه هستند و در کجای دهان ما قرار گرفته اند؟
غدد بزاقی به دو دسته اصلی و فرعی تقسیم می شوند؛ سه جفت از آنها اصلی اند که «بناگوشی»، «تحت فکی» و «زیرزبانی» نام دارند و تعدادی نیز غدد بزاقی فرعی اند و پراکنده در دهان و کام پخش شده اند و تعداد آنها به 800 تا 1000 عدد می رسد.
غدد اصلی و فرعی در طول روز حدود یک تا یک و نیم لیتر بزاق ترشح می کنند. نوع بزاق نیز با توجه به نوع غدد ترشحی متفاوت است، یعنی غدد بزاقی بناگوشی، بزاقی رقیق و آبکی (سروزی) ترشح می کنند، ولی غدد زیرفکی و زیرزبانی ترشحی غلیظ تر و موکوسی دارند.نقش اصلی بزاق این است که غذا را نرم تر و بلع آن را تسهیل و از خشکی دهان جلوگیری کند. بزاق حاوی آنزیم های گوناگون، املاح و مواد ضدباکتریایی است که می تواند نقش محافظتی داشته باشد.
گفتید روزانه در دهان ما یک تا یک ونیم لیتر بزاق ترشح می شود. اگر این مقدار افزایش یا کاهش پیدا کند چه مشکلی پدید خواهد آمد؟
افزایش بزاق مشکل محسوب نمی شود. میزان ترشح بزاق تا سن 20 سالگی به طور طبیعی زیاد است. این روند در بچه های کوچک به خوبی مشاهده می شود و حتی در برخی از آنها میزانش بیش از حد است، به طوری که همیشه لباس کودک خیس می شود.
علاوه بر آن، با خوردن بعضی از غذاهای محرک مثل ترشی ها میزان ترشح بزاق افزایش می یابد.
همه این موارد پاتولوژیک نیستند و مشکل وقتی است که ترشح بزاق کاهش می یابد.
در این باره بیشتر توضیح می دهید؟
بله، کاهش ترشح بزاق به اختلال های درون بدن مربوط است. در بعضی از بیماری ها مانند بیماری شوگرن ترشح غدد بزاقی کاهش می یابد و مخاط خشک می شود. این بیماری خودایمنی است و ممکن است با خشکی چشمی و آرتریتروماتویید هم همراه شود.
بیماری دیگری به نام سارکوییدوز نیز بیماری خودایمنی و ناشناخته ای است و روی چشم و غدد بزاقی اثر می گذارد.
با مصرف برخی داروها نیز ممکن است ترشح بزاق کاهش یابد. این داروها شامل داروهای ضدفشارخون، ضدحساسیت و آنتی کولینرژیک (مهارکننده های سیستم پاراسمپاتیک) هستند.
این حالت را در افرادی که به دلیل بیماری رادیوتراپی می شوند و از نظر روانی انسان های مضطرب و پراسترسی هستند نیز بسیار مشاهده می کنیم.
کمبود بزاق فرد را مستعد عفونت های موضعی و دهانی می کند. می دانیم که مواد موجود در بزاق از پوسیدگی دندانجلوگیری می کنند. بنابراین بیمارانی که ترشح بزاقشان کاهش یافته، به سرعت دچار پوسیدگی های دندانی خواهند شد.
عفونت غدد بزاقی چگونه به وجود می آید؟
عفونت ها دو دسته اند؛ حاد و مزمن. عفونت های حاد هم دو گروه ویروسی و باکتریایی دارند.
شایع ترین عفونت ویروسی، ناشی از بیماری اوریون است. در این بیماری خود بیماری چندان مهم نیست، ولی عوارض آن را باید جدی گرفت.
اوریون در بچه ها شایع و مسری است و در آن دو طرف غدد بناگوشی متورم می شود. شایع ترین عارضه های اوریون در آقایان تورم بیضه ها و کری حسی عصبی و پانکراتیت (که در نهایت به دیابت منجر می شود) و در خانم ها تورم تخمدان هاست.
عفونت دیگر، باکتریایی است. التهاب غدد بزاقی در افرادی دیده می شود که بیماری زمینه ای دارند، مثلا افراد مسن یا کسانی که عمل جراحی بزرگی انجام داده اند و سیستم ایمنی بدنشان تضعیف شده و آب بدنشان کاهش یافته است. این بیماران به احتمال زیاد در بیمارستان بستری می شوند تا آنتی بیوتیک های وریدی دریافت کنند و در آنها آبسه های غدد بناگوشی تحت فکی و زیرزبانی را هم بسیار مشاهده می کنیم که آبسه های غدد بزاقی باید جراحی شوند.
آیا در عفونت ها، غدد بزاقی بزرگ تر می شود؟
بزرگی غدد بزاقی دو حالت دارد؛ حالت التهابی و حالت دیگری که چندان مهم نیست. در بسیاری از افراد غدد بزاقی بزرگ است، ولی هیچ علامتی مبنی بر بیماری وجود ندارد.
البته بزرگی غدد بزاقی را در افراد مبتلا به دیابت یا کسانی که قرص های ضدبارداری مصرف می کنند، افراد چاق و دچار کم کاری تیرویید نیز می بینیم که بزرگی بدون علامت است و لازم نیست کاری برای درمان آن انجام دهیم. بزرگی غدد درتومورهای غدد بزاقی هم مشاهده می شود.
علت تشکیل تومورها چیست؟
شایع ترین تومورها مربوط به غدد بناگوشی هستند و اغلب خوش خیم اند و به «میکسد» مشهورند. هرچه از غدد بزاقی اصلی به طرف فرعی پیش می رویم، احتمال بدخیمی بیشتر است. سنگ های غدد بزاقی نیز ممکن است به شکل تومور به نظر برسند.
سنگ های غدد بزاقی چگونه تشکیل می شوند؟
بیشتر ما تصور می کنیم سنگ ها در کلیه ها یا صفرا به وجود می آیند و وقتی می شنویم کسی دچار سنگ غدد بزاقی شده، تعجب می کنیم.
سنگ غدد بزاقی در غدد تحت فکی بیشتر و در غدد بناگوشی کمتر تشکیل می شود. غده تحت فکی ترشح غلیظی دارد و مسیر تخلیه آن طوری است که برعکس جاذبه است. هر عاملی که باعث شود ترشح غلیظ تر شود یا در مسیر خروجی غدد اختلال ایجاد کند، باعث ایجاد سنگ می شود.
سنگ های تشکیل شده دو نوع اوراتی و کلسیمی دارند. سنگ های کلسیمی را در عکس رادیولوژی به راحتی می توان دید، ولی سنگ اوراتی را به راحتی نمی توان تشخیص داد.
این بیماری شایع است و یکی از علایم سنگ های غدد بزاقی، هنگام خوردن غذاهای ترش است که بزاق بیشتر و غده متورم و دردناک می شود و گاهی نیز عفونت می کند.
توصیه پزشکان در مورد سنگ های ریز این است که بیمار غذاهای ترش بیشتری بخورد تا ترشح بزاق زیاد و سنگ دفع شود، ولی سنگ های بزرگ ممکن است به عمل جراحی نیاز پیدا کنند.
اگر در بدخیمی ها غده بزاقی خارج شود، چه مشکلی برای بیمار پیش می آید؟
هیچ مشکلی ایجاد نمی شود. در بدخیمی ها غده بزاقی، معمولا غده بزاقی را خارج می کنند. حتی بهتر است غدد بزاقی سنگ ساز هم خارج شود.
در مواردی که عفونت مزمن غده بزاقی وجود دارد نیز برای درمان قطعی باید غده خارج شود.
تعداد غدد بزاقی بسیار زیاد است و خارج کردن یکی از آنها از نظر فیزیولوژیک مشکلی برای فرد پدید نمی آورد.
خارج کردن غدد بزاقی از طریق جراحی چندان کار راحتی نیست. در خارج کردن غدد بناگوشی، عصبی بین دولوب غده وجود دارد که اصلا نباید آسیب ببیند و اعصاب اطراف غدد هم باید حفظ شوند.
تشخیص بیماری های مربوط به غدد بزاقی چگونه است؟
تشخیص نوع بیماری های غدد بزاقی آسان است و شرح حال و معاینه از بیمار، اطلاعات خوبی به ما می دهد.
ما همیشه از روش های ساده تر و غیرتهاجمی مانند سونو گرافی استفاده می کنیم.
نمونه برداری سوزنی FNA نیز روش بسیار مناسبی است. این نمونه برداری ساده و بدون درد است.
