وسواس خودبیمارانگاری

افرادی که دچار اختلال خودبیمارانگاری هستند دائما فکر می‌کنند دچار بیماری خطرناکی شده‌اند و علائم جسمی خود را نیز به گونه‌ای تعبیر می‌کنند که آن دلیلی می‌شود برای این تصور و نگرانی‌.

از صبح تا شب، تمام وقتش را در مطب پزشکان مختلف می‌گذراند؛ به این امید که بالاخره یکی از آنها متوجه شود علت اصلی مشکلش چیست. از بس که هر روز غده‌ای جدید در بدنش پیدا می‌شود و بیماری تازه‌ای را کشف می‌کند، خسته شده و دلش می‌خواهد زودتر همه این فکرها، دغدغه‌ها و بیماری‌ها تمام شود. همه این‌ کارها را انجام می‌دهد، غافل از این‌که شاید هیچ بیماری‌ جسمی در کار نباشد.

تعجب نکنید؛ این اوضاع و احوال بعضی از آدم‌هاست. آنهایی که دائما فکر می‌کنند بیمارند، ولی هیچ پزشکی نمی‌تواند بیماری‌شان را تشخیص دهد. آنها از یک بیماری رنج می‌برند که ریشه و علتش در جسم نیست، ولی فرد را رنجور و درمانده کرده است.

دکتر سامان توکلی، روانپزشک و روان‌درمانگر در این‌باره چنین توضیح می‌دهد:

کاملا طبیعی است که انسان نسبت به سلامت جسمش حساس باشد و به محض بروز کوچک‌ترین مشکلی، به فکر برطرف‌کردن آن بیفتد. به عنوان مثال ، اگر یک روز صبح وقتی از خواب بیدار می‌شوید، صدا‌یتان گرفته باشد خیلی طبیعی است که به علل ایجاد مشکل فکر کنید و در پی درمان آن باشید.

ولی همین رفتار طبیعی، گاه می‌تواند به صورت‌های غیرطبیعی نمایان شود. گاهی حساسیت فرد نسبت به وضع سلامت جسمی‌اش، بسیار شدیدتر از آنچه انتظار می‌رود، نمایان شده و خودش به شکل مشکلی جدی‌ بروز می‌کند؛ مثلا در مورد گرفتگی صدا، طبیعی است به شایع‌ترین علت‌های ایجاد مشکل مانند سرماخوردگی فکر کنیم که غالبا هم نگران‌کننده نیست، اما ممکن است گروهی از افراد به سراغ بدترین و خطرناک‌ترین علت‌ها بروند؛ مثلا گرفتگی صدا را ناشی از سرطان حنجره بدانند.

ممکن است این افراد دچار گروهی از اختلالات روانی باشند که به آنها «اختلالات جسمانی‌شکل یا شبه‌جسمانی» می‌گویند و یکی از این دسته اختلالات نیز با عنوان «اختلال خودبیمارانگاری» hypochondriasis شناخته می‌شود.

افرادی که دچار این اختلال هستند دائما فکر می‌کنند دچار بیماری خطرناکی شده‌اند و علائم جسمی خود را نیز به گونه‌ای تعبیر می‌کنند که آن دلیلی می‌شود برای این تصور و نگرانی‌. در این شرایط با وجود این‌که فرد از اطرافیان و پزشکان یا نتایج طبیعی آزمایش‌ها و بررسی‌های پزشکی در مورد سلامتش اطمینان کسب می‌کند، اما نگرانی همچنان باقی مانده و باعث ایجاد ناراحتی و اختلال در عملکرد خانوادگی، شغلی، تحصیلی یا اجتماعی او می‌شود.

افسردگی، اضطراب یا خودبیمارانگاری؟

افسردگی، اضطراب و خودبیمارانگاری اختلال‌های جداگانه‌ای است که می‌تواند به طور همزمان نیز در یک فرد مشاهده شود.

در واقع  افسردگی یا اضطراب موجب می‌شود افراد بر جنبه‌های منفی زندگی تاکید و تمرکز بیشتری داشته باشند و در نتیجه ممکن است درباره سلامت‌شان هم همین طور بیندیشند و منتظر بدترین اتفاق‌ها باشند.

از سوی دیگر، فردی که دچار اختلال خودبیمارانگاری است، ممکن است به دلیل همین بیماری و اثرات آن احساس غمگینی و علائم اضطرابی داشته باشد که محدود و متمرکز بر افکار مربوط به بیماری جسمی است.

البته با این توجیه نمی‌توان گفت افراد افسرده یا مضطرب حتما دچار اختلال خودبیمارانگاری نیز خواهند شد یا کسانی که دچار این اختلال هستند، لزوما افسردگی را هم تجربه می‌کنند.

علاوه بر وجود زمینه‌ زیست‌شناختی و ژنتیک مربوط به این اختلالات، عوامل  استرس‌زا نیز نقش مهمی در شروع این اختلال ایفا می‌کند؛ به این معنا که ممکن است زمینه ایجاد بیماری در فردی وجود داشته باشد، ولی هنگامی بروز کند که او با استرسی جدی در زندگی مواجه می‌شود.

چرا بدترین‌ها؟

کمتر کسی است که تا به حال سرش درد نگرفته و چنین شرایطی را تجربه نکرده باشد؛ سردردهای ساده‌ای که به دلایل مختلف ایجاد می‌شود؛ دلایلی از خستگی و بی‌خوابی و گرسنگی گرفته تا سردردهای تنشی یا میگرن و وجود تومور مغزی، اما آیا عاقلانه است که تا سرمان درد می‌گیرد، فکر کنیم دچار تومور مغزی شده‌ایم؟

دکتر توکلی دراین زمینه یادآور می‌شود: افراد مختلف با توجه به شرایط خاصی که از نظر زیست‌شناختی و روان‌شناختی دارند و همچنین به دلیل افکار اضطرابی درباره سلامت، به شیوه‌های متفاوتی عمل می‌کنند. به این معنا که بعضی از افراد به شدت نگران وضع سلامت‌شان هستند و دائما با خودشان فکر می‌کنند شاید به بیماری مهمی دچار شده باشند.

البته گاه شرایط جدی‌تر می‌شود و این شاید به «حتما» تغییر می‌یابد. این گروه از افراد بدون وجود شواهد پزشکی دائما می‌گویند حتما به بیماری خطرناکی مبتلا هستم.

بنابراین طیف گسترده‌ای از افراد در این طبقه‌بندی جای می‌گیرند؛ از گروهی که بیشتر به علل شایع و معمول بروز بیمار‌ی‌ها فکر می‌کنند تا کسانی که فقط بدترین و سخت‌ترین مشکلات به ذهن‌شان می‌رسد.

از میان گروه دوم هم عده‌ای هستند که فقط «احتمال می‌دهند» و شک دارند که نکند بیمار شده ‌باشند، در حالی که بعضی از آنها «مطمئن هستند» به بیماری خاصی مبتلا شده‌اند و در این مورد هیچ شکی ندارند.

به گفته این روانپزشک، بخشی از این موارد به فکرهای طبیعی افراد در مورد حفظ سلامت‌شان مربوط می‌شود و قسمتی هم ناشی از افکار اضطرابی است که گاهی ماهیت وسواسی دارد.

گاهی هم این طرز تفکر به صورت یک باور در ذهن فرد شکل می‌گیرد، به طوری که او تصور می‌کند «حتما» دچار بیماری‌ خاصی شده است، البته یک بیماری سخت و خطرناک.

باید این اختلال را بشناسید

شاید شما هم میان اطرافیان‌تان کسانی را بشناسید که چنین طرز فکری دارند و دائم خودشان را در معرض خطر بروز بیماری‌های بدخیم می‌بینند. ممکن است خودتان هم گاهی این نگرانی‌ها را تجربه کرده باشید؛ اما راه‌حل چیست؟ چه کاری از دست شما ساخته است و چطور می‌توان این افکار غیرمنطقی را کاهش داد؟

دکتر توکلی در پاسخ می‌گوید: این موارد در علم روانپزشکی، جزء بیماری‌ها و اختلالات شناخته شده‌ای به حساب می‌آید که در مورد علل ایجاد و روش‌های درمانشان نیز تحقیقات زیادی انجام شده و خوشبختانه امروزه می‌توان به شیوه‌های مختلف به این افراد کمک‌ کرد.

این روانپزشک با تاکید بر اهمیت شناخت اختلال خودبیمارانگاری و مشکلات شبیه آن خاطرنشان می‌کند: در این شرایط بهترین کار این است که فرد به روانپزشک مراجعه کند تا بیماری‌اش درست تشخیص داده و درمان شود. علاوه بر این، پزشکان نیز باید این موضوع را در نظر داشته باشند که اگرچه این افراد در ظاهر هیچ نشانه خاصی از بیماری ندارند، ولی این مساله به این معنا نیست که آنها بیمار نیستند. بنابراین همکاران پزشک نیز باید بدانند صرفا با اطمینان خاطر دادن به این بیماران یا گفتن این که مشکل جسمی ندارید، نگرانی و بیماری آنان برطرف نمی‌شود.

ممکن است اطمینان خاطر گرفتن از پزشک، یا انجام آزمایش‌ها و دیدن نتیجه طبیعی آن، برای مدت کوتاهی نگرانی آنان را کمتر کند، اما اگر فرد دچار اختلال خودبیمارانگاری یا یکی دیگر از اختلالات جسمانی‌‌شکل باشد، با این کار مشکلش برطرف نشده و بعد از مدت کوتاهی دوباره نگرانی‌ها و مراجعه برای اقدامات تشخیصی و درمانی از سر گرفته خواهد شد.

بنابراین، همکارانی که با این بیماران مواجه می‌شوند باید این اختلال را بشناسند و آنان را برای تشخیص و درمان اختلال‌شان به متخصصان سلامت روان ارجاع بدهند.

برای حل مشکلات این بیماران، داروها و روش‌های مختلف روان‌درمانی در دسترس است و این افراد می‌توانند با شروع و پیگیری درمان، هم از درد و رنج ناشی از اضطراب بیماری رهایی پیدا کنند و هم مخارجی را که به خود بیمار، خانواده و جامعه تحمیل می‌شود، کاهش دهند.

بنابراین فراموش نکنیم نکته‌ مهم برای تشخیص و درمان این اختلال آن است که پزشکان و نیز خود بیماران و خانواده‌ ها این اختلال را بشناسند و به جای سردرگم ماندن در بیمارستان‌ها و مطب‌های مختلف، برای درمان آن به متخصصان سلامت روان مراجعه کنند.