به جهت بی‌توجّهی شما به این همه نشانه و آیه که از روی لجاجت و کینه بود، دل‌های شما را قساوت فرا گرفت و سنگدل شدید و ای بسا که دل‌های تان از سنگ نیز سخت‌تر شد، نه چشمه عواطف و علمی از آن می‌جوشد و نه قطرات محبتی از آن تراوش میکند و نه هرگز از خوف خدا می‌طپد.
مشاهده‌ی آیات و الطاف الهی، در افراد لجوج به جای تقویت ایمان، موجب قساوت قلب می‌گردد هم چنان که قرآن، برای مؤمنان مایه‌ی شفا و رحمت و برای ظالمان، موجب زیان و خسارت است و البته قساوت و سنگدلی، بدترین نوع مرض روحی است که به جهت لجاجت‌های پی در پی، برای انسان پیدا می‌شود که در رفتار ما مؤثّر است و تنها داروی آن، توجّه به علم خداوند است.
ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَ مَا اللَّهُ به غافلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ (بقره 74)
سپس دل‌های شما بعد از این جریان سخت شد، همچون سنگ یا سخت‌تر! چرا که از پاره‌ای سنگ‌ها، نهرها شکافته (و جاری) می‌شود و پاره‌ای از آن‌ها، شکاف برمی‌دارد و آب از آن تراوش میکند، و بعضی از سنگ‌ها از خوف خدا (از فراز کوه) به زیر می‌افتد. (امّا دل‌های شما هیچ متأثّر نمی‌شود) و خداوند از اعمال شما غافل نیست.
چند آیه قبل از این، خداوند متعال بسیاری از الطافش درباره بنی اسرائیل، از قبیل: رهایی از شرّ فرعون، شکافته شدن دریا، قبول توبه آنان از گوساله‌پرستی، نزول بهترین غذاها، سایه‌بان قرار دادن ابرها و رهبری معصوم را یادآور شد و در نهایت، ماجرای قتل نفس و چگونگی کشف قاتل با یک روش اعجاز آمیز را بازگو کرد. خداوند در این آیه می‌فرماید:
به جهت بی‌توجّهی شما به این همه نشانه و آیه که از روی لجاجت و کینه بود، دل‌های شما را قساوت فرا گرفت و سنگدل شدید و ای بسا که دل‌هایتان از سنگ نیز سخت‌تر شد، نه چشمه عواطف و علمی از آن می‌جوشد و نه قطرات محبتی از آن تراوش میکند، و نه هرگز از خوف خدا می‌تپد.
پیامبر اسلام صلی اللّه علیه و آله می‌فرمایند: در غیر ذکر پروردگار سخن فراوان نگویید؛ زیرا زیاد سخن گفتن به غیر ذکر خدا موجب قساوت قلب خواهد شد؛ و شخص قسی‌القلب از هر کسی بیشتر از خدا دور است. حضرت علی بن ابی طالب علیه‌السلام می‌فرمایند:
ما جفت الدموع الالقسوة القلوب و ما قست القلوب الالکثرة الذنوب؛ اشک چشم‌ها خشک نمی‌شود مگر به علت قساوت قلبها و قلبها هم دچار قساوت نمی‌گردند مگر به علت کثرت گناهان. (تفسیر آسان، ج 1، ص: 175)
و آخرین جمله این آیه «خداوند از آنچه انجام می‌دهید غافل نیست» (وَ مَا اللَّهُ به غافلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ).
تهدیدی است سربسته برای این جمعیت بنی اسرائیل و تمام کسانی که خط آن‌ها را ادامه می‌دهند.
سنگ‌ها، مراحل مختلفی دارند:
الف: خرد می‌شوند، از آن‌ها نهرها جاری شده و انسان‌ها را سیراب می‌کنند. «یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ»
ب: انفجار ندارند، ولی حدّاقل خود و اطراف خود را تر می‌کنند. «فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ»
ج: از خشیت الهی، سقوط و سجود دارند. «یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ»
در اینجا نظر نویسنده تفسیر گران قدر احسن الحدیث در مورد این آیه جالب به نظر می‌رسد که می‌فرماید: کوه‌ها نسبت به خدا درک دارند و از خدا می‌ترسند و بعضی از سنگ‌ها از ترس خدا فرود می‌آیند.
همان طور که قرآن در جای دیگر فرموده: همه چیز خدا را تسبیح می‌کنند ولی شما تسبیح آن‌ها را نمی‌فهمید؛ و إِنْ مِنْ شَیْ‌ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ اسراء/ 44 و نیز در جای دیگر می‌گوید: کوه‌ها با داوود هم صدا شده و تسبیح می‌کردند: إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِشْراقِ انبیاء/ 79 و سبأ/ 10، و نیز در آیه ای دیگر می‌گوید: اگر این قرآن را به کوهی نازل می‌کردیم می‌دیدی که از ترس خدا خاشع و پاره می‌شود حشر/ 21 پس چه بعدی دارد که سنگی از ترس خدا از بالا فرود آید، کوه در نظر ما جامد است ولی نسبت به خدا شعور و درک و ترس دارد؟!
باید این‌گونه آیات را به حکم طرح مسئله حساب کرد و درباره آن‌ها تحقیق نمود.
1-قساوت و سنگدلی، بدترین نوع مرض روحی است که به جهت لجاجت‌های پی در پی، برای انسان پیدا می‌شود. «ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ»
2ـ مشاهده‌ی آیات و الطاف الهی، در افراد لجوج به جای تقویت ایمان، موجب قساوت قلب می‌گردد. «قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ» (هم چنان که قرآن، برای مؤمنان مایه‌ی شفا و رحمت و برای ظالمان، موجب زیان و خسارت است. اسراء، 82)
3ـ کاری نکنیم که نسل ما، شرمنده رفتار ما شود. نیاکان سنگدل شدند، ولی خداوند به نسل آنان می‌گوید: «قَسَتْ قُلُوبُکُمْ»
4ـ علم، به تنهایی نورانیّت نمی‌آورد. بعد از دیدن آن همه معجزه، باز سنگدل شدند. «قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ»
5 قساوت، مراحلی دارد. «کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً»
6ـ با ساده‌ترین تشبیه، عمیق‌ترین معارف را می‌توان بیان کرد. «کَالْحِجارَةِ»
7ـ انتقادات باید مستند باشد. قرآن که می‌فرماید: دل‌های بعضی از سنگ سفت‌تر است، دلیل آن را که جاری شدن آب از کنار سنگ است، بیان می‌دارد. «وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ»
8ـ جمادات، مرحله‌ای از شعور را دارا هستند. زیرا خوف و خشیت دارند. «وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ» (با توجّه به اینکه خشیت، تنها برخاسته از علم است، نه چیز دیگر: «إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ» فاطر، 28.
و مولوی نیز می‌گوید:
جمله‌ی ذرّات پیدا و نهان با تو می‌گویند، روزان و شبان ما سمیعیم و بصیریم و هُشیم با شما نامحرمان، ما خامُشیم نطق آب و نطق خاک و نطق گل هست محسوس حواس اهل دل 9ـ داروی قساوت، توجّه به علم خداوند است. «کَالْحِجارَةِ» ، «وَ مَا اللَّهُ به غافلٍ» 10ـ سنگدلی، در رفتار ما مؤثّر است. «قَسَتْ قُلُوبُکُمْ») ( «عَمَّا تَعْمَلُونَ») 11-خداوند به همه‌ی کارهای ما آگاه است. «وَ مَا اللَّهُ به غافلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ» منابع: 1- تفسیر نورج 1 2- تفسیر نمونه ج 1 3- تفسیر احسن الحدیث ج 1 4- تفسیر آسان ج
