نقش تقوی در کنترل و مهار غرایز‏

هبوط انسان به زمین، او را در شرایطی قرار داد که توازن قوا در‏‎ ‎وجود او به ‏نفع غرایز بشری به هم خورد‎.‎

بنابراین، خداوند متعال به وسیله وحی و ارسال پیامبران سعی کرده ‏است که‎ ‎نیروی عقل و قوای مثبت انسانی را بر غرایز او تفوق بخشیده و ‏انسان را آماده ورود به‎ ‎بهشت و سعادت ابدی نماید‏‎.‎

در مقاله حاضر نویسنده سعی کرده است نگاهی اجمالی به قوای متعدد ‏انسان و راه‎ ‎رهایی او به سوی سعادت بپردازند. مطلب را با هم از نظر ‏می‌گذرانیم‎:‎

پیچیدگی خلقت انسان‏‎

انسان در بینش و نگرش قرآنی، شگفت انگیزترین آفریده‎ ‎خداوند است. ‏ظرفیت وجودی انسان که از پست‌ترین عناصر وجود (گِل و منی) و برترین ‏آن‎ ‎‏(روح) آفریده شده، (مؤمنون آیه12 و حجر آیه29) به گونه‌ای است که ‏می‌تواند در‎ ‎عالی‌ترین مقام وجودی ممکن برای ممکنات یعنی "قاب ‏قوسین او ادنی" (به اندازه فاصله دو‎ ‎سوی یک کمان یا نزدیک‌تر از نظر ‏وجود شناختی به خداوند نزدیک شود) بنشیند و یا در‎ ‎پست‌ترین مقامات ‏وجودی یعنی "کالانعام بل هم اضل" (همانند چارپایان و گمراه‌تر و‎ ‎پست‌تر ‏از ایشان شود؛ اعراف آیه179) قرار گیرد‎.‎

آفرینش انسان به گونه‌ای است که بتواند مقام خلافت الهی را به عهده ‏گیرد‎ ‎‏(بقره آیه30) و توانایی آن را داشته باشد تا هم درک درستی از همه ‏آفریده‌های والا و‏‎ ‎پست داشته باشد و به ربوبیت طولی و پروردگار عرضی ‏هر آفریده‌ای را به کمال لایق‏‎ ‎ایشان برساند. این جز دارای همه اسمای ‏وجودی الهی ممکن نمی‌شود. از این رو همه‎ ‎اسمای وجودی را نخست ‏در حوزه معرفتی و شناختی به انسان به کرامت و عنایت داده شد تا‏‎ ‎به ‏‏"کدح" و تلاش سخت و توکل و عنایت الهی از نظر وجودی آن تحقق و ‏فعلیت بخشد و بتواند‎ ‎از قرارگاه زمین بر همه کائنات خلافت و ولایت کند. ‏البته در بینش و نگرش قرآن،‎ ‎خلافت انسانی دو بعد دارد:‏

بعدی که از آن همه بشر و انسان است و آن ظرفیت معرفتی و‏‎ ‎شناختی ‏و استعداد ذاتی اولی است که از این لحاظ خداوند می‌فرماید: "لقد کرمنا ‏بنی‎ ‎آدم" (اسراء آیه70) ما فرزندان آدم را تکریم کرده و برایشان بزرگواری ‏کرده و کرامت‎ ‎بخشیدیم.‏

بعد دیگر آن که خلافت ولایتی است تنها از آن انسان‌های کامل است و ‏فقط‎ ‎کسانی به این مقام دست می‌یابند که همه اسمای معرفتی را به ‏فعلیت برسانند‎.‎

از سویی خداوند، انسان را در همه چیز از اعضا و جوارح گوناگون و رنگ‌ها ‏و‎ ‎اندازه‌های متفاوت متعادل و متناسب آفریده است: "الذی خلقک فسویک ‏فعدلک فی ‌ای صورة‎ ‎ما شاء رکّبک" (انفطار، آیه 7 و 8) و آفرینش او به ‏عنوان نیکوترین ساختار در جهان‏‎ ‎آفرینش مطرح می‌شود: "لقد خلقنا ‏الانسان فی احسن تقویم" (تین، 4) زیباترین ساختار‎ ‎در شکل ظاهر و ‏اعضا و یا عقل و تمیز و یا سیرت باطن و صورت ظاهر. ‏

به‎ ‎هر حال بهترین ساختار می‌تواند به جهت نحوه آفرینش و همه شئون و ‏جهات وجودی انسان‏‎ ‎باشد که بدان شایستگی عروج به فراترین مرتبه را ‏دارا شده است. از این رو خداوند خود‎ ‎را به عنوان بهترین آفریننده ستایش ‏می‌کند و می‌فرماید: فتبارک الله احسن الخالقین‎ ‎‏(مؤمنون آیه14)‏

طبیعت‌های انسان‏‎

بنابر این در بینش و نگرش قرآنی و در آموزه‌های وحیانی‎ ‎انسان برخوردار ‏از دو طبیعت و عنصر متفاوت است که از آن به جان و تن و یا فطرت و‎ ‎غریزه تعبیر می‌کنند. این عناصر دوگانه و متضاد متأثر از الهامات تقوایی و ‏فجوری در‏‎ ‎وجود انسانی فعالیت می‌کنند و هر یک می‌کوشد تا قوای خود ‏را بر انسان چیره کند و‏‎ ‎زمام امور دیگر قوای موجود در انسان را در دست ‏گیرد. اما پرسش اساسی این است که آیا‏‎ ‎در بینش قرآنی هم مطلب آن ‏چه گفته شد می‌باشد؟ یا این که به طور طبیعی چیرگی از آن‏‎ ‎قوای ‏طبیعی و غریزی است؛ زیرا با هبوط انسان به زمین با توجه به مقتضیات و ‏شرایط‎ ‎زیستی، قوای غریزی تقویت شده و به نوعی چیرگی دست ‏یافته‌اند، از این روست که تلاش‎ ‎دو چندانی نیاز است تا قوای غریزی مهار ‏و در راستای تکاملی بشر به کار گرفته شود؟‏‎ ‎به نظر می‌رسد که با هبوط ‏انسان و شرایط زیستی در زمین و غلبه و چیرگی قوای غریزی،‏‎ ‎انسان در ‏نوعی گرایش طبیعی به سوی فجور قرار گرفته است و برای رهایی آن ‏نمی‌تواند‎ ‎تنها به عقل و قوای فطری و روحی خود تکیه کند، بنابراین نیاز ‏است تا از سوی امر‏‎ ‎دیگری مورد حمایت و پشتیبانی قرار گیرد. امری که ‏در پس هبوط انسان به عنوان عنصر‎ ‎هدایت الهی از آن یاد شده است و ما ‏به عنوان آموزه‌های وحیانی با آن آشنا هستیم‏‎ ‎‏(بقره آیه38)‏

برای دست‌یابی به واقعیت طبیعت بشری و نقش آموزه‌های وحیانی در ‏مسیر تکاملی‎ ‎بشر باید در این جا به گزاره‌های خبری و معرفت شناختی ‏قرآن درباره انسان و وضعیت او‎ ‎در خلقت و آفرینش مراجعه کرد. بنابراین ‏مسئله در این بخش از نوشتار شناخت طبیعت‏‎ ‎بشری و وضعیت او بر پایه ‏داده‌های وحیانی است‏‎.‎

انسان در طبیعت دنیا‎

چنان که دیدیم قرآن کریم با آن که برای انسان مقاماتی‎ ‎را بیان می‌کند که ‏بیانگر جایگاه و ارزش انسان در ساختار هستی است. مقاملتی چون: ‏

• کرامت‎ ‎‏(اسراء آیه70)‏

• خلافت (بقره آیه33)‏

• امانت‌داری (احزاب آیه72) ‏

• نیک سرشتی و فطرت پاک (روم آیه30)‏

• قابلیت تکلیف برداری و حس مسئولیت (بقره آیه38 و نیز 35 و ‏‏256)‏

• قابلیت تعلیم و تربیت (نحل آیه 78 و نساء آیه 113 و بقره آیه 129 ‏و الرحمن آیه2 و 4)‏

• قابلیت تزکیه و پرورش (بقره آیه151 و 129 و جمعه آیه 2) ‏

با‎ ‎این همه از اوصافی برخوردار است که قرآن از آن به طبیعت بشری یاد ‏می‌کند. این‎ ‎خصلت‌ها و صفات که به لفظ خلق از آن یاد می‌شود، بیانگر ‏آن است که انسان در طبیعت‎ ‎خود به گونه‌ای است که این صفات غریزی ‏و طبیعی بر او چیره است و طبیعت زمینی نیز وی‎ ‎را یاری می‌کند تا این ‏بخش تقویت و نیرومند شود‎.‎

اوصاف و خصلت‌های ناپسند دنیایی که بر او حاکم می‌شود و چه بسا ‏موجبات سقوط‎ ‎خویش را فراهم می‌سازد. این صفات که قرآن به آن اشاره ‏می‌کند عبارتند از‎:‎

‏1- ضعف و سستی‎:‎

انسان موجودی ضعیف و ناتوان است. این سستی و ناتوانی به اصل ‏خلقت و آفرینش‏‎ ‎انسانی باز می‌گردد؛ زیرا قوای شهوانی و غرایز طبیعی ‏بشر که در انسان وجود دارد‎ ‎همواره وی را به سوی خواسته‌های خود ‏هدایت می‌کند (المیزان، ج 4 ص 288 و مجمع‏‎ ‎البیان ج 3 ص 58) و غریزه ‏زمام امور بشر را در دست می‌گیرد و حتی بر عقل و هوش او‏‎ ‎چیره شده ‏و بر آنها حکومت می‌کند. این ناتوانی انسان در برابر غرایز است که وی را‏‎ ‎از گرایش به سوی فطرت باز می‌دارد و نمی‌گذارد تا به خواسته‌های ‏فطرت پاسخ دهد و با‎ ‎عقل همراهی کند. از این روست که قرآن به این ‏ویژگی طبیعی بشر اشاره کرده و‏‎ ‎می‌فرماید: خلق الانسان ضعیفا (نساء ‏آیه28)‏‎ ‎

‏2- زیان و خسران: ‏

قرآن همه انسان‌ها را در زیان می‌بیند و بیان می‌دارد که‎ ‎انسان به طور ‏طبیعی به سوی زیان خود حرکت می‌کند؛ (عصر آیه 2) زیرا اگر هدف از ‏خلقت‎ ‎و آفرینش بشر، شناخت و بندگی خدا باشد (لیعبدون) به طور ‏طبیعی انسان گرفتار و ضعیف‏‎ ‎النفس به سوی خواسته‌های دنیوی ‏می‌رود و از بندگی و عبودیت دور می‌شود، از این رو‎ ‎گرفتار زیان و خسران ‏می‌گردد و از هدف والا باز می‌ماند. در آیه یک همین سوره سخن‎ ‎از عصر ‏به میان آمده است که به نظر می‌رسد اشاره به دوره‌ای باشد که انسان ‏در طبیعت‎ ‎و دنیا زندگی می‌کند و بخش کوچکی از زندگی بشر در ‏هستی به شمار می‌آید. در این دوره‎ ‎که از آن عصر یاد شده است، انسان ‏به جهت زیست طبیعی به سوی خواسته‌ها و امیال طبیعی‎ ‎گرایش ‏می‌یابد و از هدف اصلی خلقت و آفرینش خود که بندگی و تکامل و لقای ‏الهی است‏‎ ‎باز می‌ماند. طبرسی در مجمع البیان خسران آدمیان را از آن ‏جهت دانسته است که هر‎ ‎روزی که از وی به غفلت می‌گذرد از عمر وی ‏کاسته می‌شود و انسان گمان می‌کند که بر‎ ‎عمر او افزوده شده است و ‏از گناه نمی‌گذرد ولی انجام اطاعت را به فردا می‌افکند و‎ ‎این گونه است ‏که گرفتار خسران و زیان می‌شود و عمر شریف خود را به پوچی تباه‏‎ ‎می‌سازد. (مجمع البیان ج 3 ص 58 و نیز ج 10 ص 815)‏

‏3- فراموشی و غفلت: ‏

خداوند انسان را به فراموشی نسبت می‌دهد و طبیعت را با‎ ‎غفلت و ‏نسیان پیوند می‌زند. این خصلت موجب می‌شود تا غافل از هدف آفرینش ‏خود گردد و‎ ‎حتی از نعمت‌هایی که به وی می‌بخشد، غافل شده و از خدا ‏سپاسگزار نباشد. خداوند‎ ‎درباره این خصلت انسانی می‌فرماید: اذا خوله ‏نعمه منه نسی ما کان یدعوا الیه من قبل‏‎ ‎و جعل الله انداد (زمر آیه 8) ‏پس از آن که به وی نعمت بخشیدیم گویی در آن گرفتاری و‏‎ ‎پریشان حالی ‏ما را هرگز نخوانده بود و برای خدا شریک قرار می‌دهد‎. ‎

‏4- تردید و دودلی‎:‎

انسان درباره حقایق واکنش تردیدآمیزی از خود بروز می‌دهد‎ ‎و به جای آن ‏که حقایق ثابت و آشکار را بپذیرد با ایجاد تردید و دودلی می‌کوشد تا آن‎ ‎را ‏بپوشاند و کتمان کند و به سوی خواسته‌های نفسانی و اجابت آن روی ‏آورد. این گونه‎ ‎است که انسان طبیعت خود را به گونه‌ای می‌پروراند که از ‏فطرت دور گردد. (مریم آیه‎ 66 ‎و 67‏‎(‎

‏5- یاس و نومیدی از خدا، کفران نعمت:‏

ظلم و ناسپاسی از دیگر ویژگی و‏‎ ‎خصلت‌های طبیعت بشری است که ‏قرآن بدان اشاره می‌کند درباره ناسپاسی انسان‏‎ ‎می‌فرماید: "و کان ‏الانسان کفورا" (اسراء آیه 67) و نیز: "ان الانسان لکفور" (حج آیه 66) ‏

و درباره نومیدی از رحمت خدا می‌فرماید: "لایسئم الانسان من دعاء ‏الخیر... فیئوس‎ ‎قنوط" (فصلت آیه 49) این گونه خصلتها و نیز صفت کفران ‏نعمت وی را به سوی ظلم و‏‎ ‎ناسپاسی سوق می‌دهد و خداوند بدین ‏سبب وی را به عنوان ظلوم و جهول نامیده و به این‏‎ ‎ویژگی وی اشاره ‏می‌کند تا با هدایت الهی آن را مهار و کنترل کند. (هود آیه 9 و‏‎ ‎ابراهیم آیه ‏‏34 و احزاب آیه 72)‏

‏6- فخر فروشی (هود آیات 10 و 11)؛ بی‌تابی و شتاب ناروا (انبیاء ‏آیه 37 و‏‎ ‎اسراء آیه 11)؛حرص و آز (معارج آیه 19)؛ ناله و فریاد (همان ‏‏20)؛بخل و منع خیر از‏‎ ‎دیگری (همان 21 و اسراء آیه 110)، غرور ‏‏(انفطار آیه 6)؛ طغیان (قیامت آیه 5 علق آیه‏‎ 6 ‎و 8)، جدال و جدل ‏‏(کهف آیه 54) از دیگر خصلت و خصوصیات طبیعت گرای انسان ‏است که‎ ‎وی را از فطرت دور می‌سازد و نمی‌گذارد تا بعد فطری ‏و روحانی انسان نیز پرورش یابد‏‎.‎

‏7- اختلاف و منفعت جویی‎:‎

استاد مطهری با استفاده از آیات قرآنی بیان می‌دارد که طبیعت انسان، ‏اختلاف‎ ‎و اختلاف خواهی و منفعت جویی است. وی درباره ریشه‌یابی ‏اختلاف میان بشر بر این باور‎ ‎است که ریشه اختلاف را می‌بایست در ‏مسئله منفعت جویی بشر دانست. به نظر می‌رسد‎ ‎استاد در اینجا نیم ‏نگاهی به دیدگاه استادش علامه طباطبایی (ره) درباره ریشه‎ ‎اختلافات ‏بشری دارد؛ زیرا علامه طباطبایی (ره) با عنایت به آیه 32 سوره زخرف بر ‏این‎ ‎باور است که انسان به جهت غریزه استخدام‌گری که در ذات وی ‏نهاده شده، موجودی‎ ‎استخدام‌گر و تسخیرگر می‌باشد و می‌کوشد تا به ‏هر وسیله‌ای دیگری را به استخدام خود‏‎ ‎درآورده و از منافع او بهره‌مند ‏شود؛ از این رو روحیه استخدام‌گری وی را وا می‌دارد‎ ‎تا به تشکیل اجتماع ‏اقدام کند تا از منافع بیشتری از این طریق بهره‌مند شود‎.‎

به نظر استاد مطهری، اختلاف عنصر اصلی زندگی بشر را تشکیل ‏می‌دهد و انسان به‎ ‎طور طبیعی و غریزی موجودی است که با دیگری (هر ‏کس که باشد) اختلاف دارد. مراد ایشان‎ ‎اختلاف در شکل ظاهری و ‏روحیات و مانند آن نیست، بلکه منظور و مقصود ایشان اختلاف در‎ ‎رفتار و ‏کنش و واکنش‌های فردی است. وی اختلاف را به عنوان اصل در زندگی ‏بشر شناسایی‎ ‎می‌کند و از این اصل به عنوان عامل یاد می‌کند. مراد وی ‏از عاملیت در اینجا، همان‎ ‎اصالت و عنصر اصلی بودن است. به این معنا ‏که اختلاف میان دو فرد اصالت دارد و امری‎ ‎عارضی نیست تا بتوان به ‏آسانی آن را از میان برداشت و یا مهار و کنترل کرد و یا به‏‎ ‎شکلی از ‏اشکال آن را تغییر داد. به سخنی دیگر، اختلاف در میان افراد بشری، ‏امری‎ ‎طبیعی و مولفه اصلی است و از اصالت برخوردار می‌باشد. اگر ‏بخواهیم برای آن همانند‎ ‎بجوییم می‌توانیم از بخل و حرص بشر سخن ‏بگوییم که آن نیز در تحلیل قرآنی از انسان و‎ ‎بشر به عنوان امر اصیل ‏شمرده شده است و خداوند در قرآن انسان را موجودی دانسته است‎ ‎که ‏این گونه آفریده شده است؛ از این روست که از این خصوصیات به خلقت و ‏آفرینش تعبیر‎ ‎می‌کند تا اصالت و فطری و یا غریزی بودن موضوع را ‏بنمایاند، چنان که درباره حرص و‎ ‎آز انسانی می‌فرماید: "ان الانسان خلق ‏هلوعا ؛ اذا مسه الشر جزوعا و اذا مسه الخیر‎ ‎منوعا" ؛ انسان این گونه ‏آفریده شده که حریص و آزمند باشد، از این روست که هرگاه شر و‎ ‎بدی با ‏او تماس بگیرد ناله می‌کند و هرگاه خیری به او برسد، از دیگری باز ‏می‌دارد و‎ ‎برای خود می‌خواهد. (معارج آیه 19)‏

وی در تبیین این مساله بر این باور است که ریشه این اختلاف را باید در ‏طبیعت‎ ‎بشر جست؛ زیرا منفعت خواهی انسان موجب می‌شود تا هر ‏کس دنبال منافع خود حرکت کند و‎ ‎دیگری را به استخدام و تسخیر خود ‏درآورد؛ از آن جایی که منافع افراد با هم تضاد‏‎ ‎دارد و هر کس می‌کوشد تا ‏به منافع بیشتر و آسان‌تر دست یابد، اختلاف و درگیری و‏‎ ‎تضاد میان افراد ‏افزایش می‌یابد‎. ‎

نقش آموزه‌های وحیانی در تعدیل و مهار طبیعت بشر‏‎ ‎

اکنون که دانسته شد انسان‎ ‎به طور طبیعی در طبیعت زمین گرایش به ‏سوی شر دارد و فجور در او به جهت قوای طبیعی و‏‎ ‎غریزی و شرایط ‏زیستی تقویت می‌شود، این پرسش مطرح می‌شود که چه  راهکاری ‏برای‎ ‎دست‌یابی به خوبی و اهداف خلقت بشر می‌توان جست؟ در دیدگاه ‏و تحلیل قرآنی چگونه‏‎ ‎می‌توان این غرایز را تعدیل و یا مهار کرد؟‎ ‎

در آیه 38 سوره بقره که درباره مساله وضعیت بشر پس از هبوط از ‏بهشت عدن بیان‎ ‎شده است، خداوند می‌فرماید: "قلنا اهبطوا منها جمیعاً ‏فاما یاتینکم منی هدی فمن تبع‏‎ ‎هدای فلا خوف علیهم و لا هم یحزنون" ؛ ‏پس از بهشت هبوط کرده و فرود آیید پس اگر از‎ ‎جانب من راهنمایی ‏برایتان آمد، بر آنها که از راهنمایی من پیروی کنند بیمی نخواهد‏‎ ‎بود و خود ‏اندوهناک نمی‌شود‎. ‎

در این آیه آموزه‌های وحیانی و هدایت الهی به عنوان تنها راه برای نجات ‏بشر‎ ‎و رسیدن به سعادت که به عنوان عدم خوف و حزن بیان شده، مطرح ‏است. بنابراین‎ ‎آموزه‌های وحیانی به عنوان راهنما و دستور عمل کنترل و ‏مهار و تعدیل طبیعت بشری و‏‎ ‎نیز هدایت او به سوی کمال و فطرت الهی ‏نقش مهم و اساسی بازی می‌کند. به این معنا که‎ ‎بدون آموزه‌های ‏وحیانی و عمل به آن انسان در خسران و زیان قرار می‌گیرد و به جهت‎ ‎غلبه طبیعت و غریزه انسان از رسیدن به هدف باز می‌ماند. از این روست ‏که قرآن تنها‎ ‎کسانی را موفق و دور از خسران و زیان می‌یابد که به ‏آموزه‌های وحیانی ایمان آورده و‏‎ ‎بدان عمل کنند (عصر آیه 3 و 4)‏

اگر در انسان فجور و تقوای الهامی به هم آمیخته است، تنها زمانی ‏می‌تواند‎ ‎فجور یعنی قوای غریزی و طبیعت شهوانی بشر که به جهت ‏بودن در طبیعت تقویت شده را‎ ‎کنترل، مهار و تعدیل کند که با استفاده از ‏آموزه‌های وحیانی قوای تقوایی (نگه‎ ‎دارنده) را تقویت کند‎. ‎

آموزه‌های وحیانی در تحلیل قرآنی به هدف ایجاد تعدیل و مهار قوای ‏شهوانی و‏‎ ‎غرایز بشری فرو فرستاده شده است از این رو برای مهار و ‏تعدیل هر یک از قوای شهوانی‎ ‎و غریزی، آموزه‌ای از سوی خداوند هدایتگر ‏فرو فرستاده شده است که به شکل ایمان و‎ ‎عمل صالح خودنمایی ‏می‌کند‎.‎

انسان اگر بخواهد خود را در مسیر کاملی قرار دهد می‌بایست از قوای ‏غریزی و‏‎ ‎شهوانی خود در مسیر کامل بهره‌مند گردد، و برای مهار و تعدیل ‏آن نیازمند راهنمایی‎ ‎خداوندی است که خالق و آفریننده و پروردگار اوست‏‎.‎

استاد مرتضی مطهری در تبیین نقش آموزه‌های وحیانی با اشاره به ‏مساله ذاتی و‏‎ ‎طبیعی اختلاف در میان انسان‌ها و منعفت جویی، به ‏عوامل بیرونی توجه می‌دهد که این‎ ‎امور ذاتی و طبیعی را مهار و تعدیل ‏می‌کند و آن را در راستای کاملی و تکاملی بشر‏‎ ‎قرار می‌دهد. به نظر وی ‏عامل بیرونی می‌بایست آن چنان نیرومند و قوی باشد تا بتواند‏‎ ‎عامل ‏طبیعی و درونی را مهار و هدایت کند. این عامل بیرونی، به کمک عامل ‏درونی دیگری‎ ‎می‌رود که عقل و فطرت نامیده می‌شود. در این هنگام ‏است که عامل بیرونی به یاری و‏‎ ‎کمک عقل می‌تواند طبیعت ذاتی و ‏غریزی انسان را مهار کند و آن را به عاملی سازنده و‎ ‎مفید تبدیل سازد. ‏عامل بیرونی‌ای که وی بر پایه آموزه‌های قرآنی شناسایی می‌کند،‎ ‎عامل ‏ایمان است که بر پایه آموزه‌های وحیانی شکل می‌گیرد‎.‎

از این روست که وی اتحاد و اجتماع و همدلی انسانی را به عنوان یک ‏کنش مثبت و‎ ‎مفید زمانی محقق می‌یابد که انسان از اختلاف و منفعت ‏شخصی دست بکشد و به سوی اتحاد‏‎ ‎و منفعت جمعی روی آورد. این ‏کاری است که تنها مومنان به صورت واقعی آن می‌توانند‎ ‎ایجاد کنند و در ‏صورت دیگری اجتماعی و اتحادی تنها مقطعی و ناپایدار است و به زودی‏‎ ‎پس از کسب منفعت جمعی فرو می‌پاشد. هدایت الهی است که ‏موجبات همدلی و همروحی واقعی‏‎ ‎و اتحاد و انسجام را فراهم می‌آورد از ‏این روست که قرآن از آن به نعمت یاد کرده‎ ‎است. نعمتی که همانند ‏نعمت هدایت الهی در بستر و قالب آموزه‌های وحیانی تجلی یافته‏‎ ‎و خود ‏را نشان می‌دهد‎.‎

تقوا عامل کنترل و مهار غرایز‎ ‎

اگر به واژگانی چون تقوا توجه شود، به خوبی‎ ‎می‌توان دریافت که این واژه ‏به معنای کنترل و مهار غرایز و طبیعت بشر است. از این‎ ‎رو برخی تقوا را ‏مهار و یا چیزی همانند‏‎ ‎دستگاه کنترل کننده دانسته و معنا کرده‌اند. اگر به ‏آموزه‌های قرآنی برای شناخت مفهوم تقوا دقت و تامل‏‎ ‎شود می‌توان ‏دریافت که همه گزاره‌های شناختی و ایمانی و نیز همه آموزه‌های ‏دستوری‎ ‎قرآن در گستره مصداقی تقوا قرار می‌گیرند؛ از این رو در همین آیات ‏آغازین سوره بقره‎ ‎درباره این که متقین چه کسانی هستند بیان می‌دارد ‏که متقین ایمان به غیب دارند و به‎ ‎همه آموزه‌های وحیانی باور داشته و ‏پای‌بند به دستورهای وحیانی از آدم (ع) تا خاتم (ص) می‌باشند و این که ‏نماز می‌خوانند و زکات می‌دهند و به کمک مردم می‌روند و‎ ‎انفاق مالی ‏می‌کنند و این که همه رفتار و کردار خود را با توجه به جهت‌گیری آخرت و‏‎ ‎رستاخیز انجام می‌دهند. در سوره مومنون و بسیاری دیگر از آیات قرآنی ‏همین مفهوم با‎ ‎ذکر مصادیق جزیی و یا کلی بیان می‌شود‎.‎

در سوره معارج به عنوان نمونه وقتی سخن از خصلت‌های ذاتی بشر در ‏مانع شدن‎ ‎بهره‌مندی دیگران به خیر و برکت الهی و یا حرص و آز بشر و یا ‏جزع و فزع وی در هنگام‏‎ ‎گرفتاری‌ها و مصیبت‌ها به میان می‌آید با یک ‏استثنا در پی این ویژگی‌های بشر به‏‎ ‎خوبی نشان می‌دهد که تقوا چه ‏نقش مهم و تاثیرگذاری در هدایت و مهار و تعدیل‏‎ ‎خصلت‌های ذاتی و یا ‏ذاتی‌نما (ذاتیات) دارد. از این رو می‌فرماید: :الا المصلین‎ ‎الذین هم علی ‏صلاتهم دائمون و الذین فی اموالهم حق للسائل و المحروم" ؛ جز ‏نمازگزاران‎ ‎دایمی و کسانی که‏‎ ‎حق برای سائل و محروم در میان ‏اموالشان هست و به رستاخیز ایمان‎ ‎دارند، از این خصلت‌ها رهایی ‏یافته‌اند. (معارج آیات 19 تا 26).‏

در این آیات به خوبی نقش و کارکرد آموزه‌های قرآنی جهت تعدیل و مهار‏‎ ‎خصلت‌های ذاتی و ذاتیات انسانی بیان شده است. از این رو می‌توان ‏گفت که نقش آنها در‎ ‎راستای هدایت بشر به سوی کمال و رهایی از ‏خصلت زشت و ناپسند انسانی است که بدون‏‎ ‎تقوا الهی و عمل به ‏آموزه‌های وحیانی امکان‌پذیر نیست. برای رهایی از هر یک از‏‎ ‎خصلت‌ها و ‏ویژگی‌ها ناپسند و یا تعدیل قوای فجور و شهوانی و مهار آنهاست که‏‎ ‎آموزه‌های وحیانی از سوی خداوند نازل شده است تا انسان با عمل به ‏این آموزه‌ها خود‎ ‎را به سوی کمال برساند‏‎.‎

محسن حسینی؛ ‏‎ ‎پایگاه "الشیعه"‏