برخی از مکاتب و آئین‌ها از چنان ظرافت و عجایبی برخوردارند که انسان را به
شگفتی وا می‌دارد.
دینی کامل چون اسلام آن قدر کامل و جامع کلیه زوایای زندگی انسان
را در نظر گرفته است که تو گویی هیچ امری از دید شارع مقدس پنهان نمانده است؛
جزئیاتی بسیار ظریف که در عین حال نشانگر عظمت یک دین الهی است. از جمله آنها آداب
و احوال «عطسه کردن» است! تعجب نکنید، بله درست است در دین اسلام عطسه کردن هم
دارای آداب و اعمالی است که آن را از یک پدیده طبیعی بدن به یک عبادت الهی و
وسیله‌ای برای تقرب و کمال جویی تبدیل میکند!!
دینی به عظمت اسلام در نهایت ظرافت، روابط مسلمین نسبت به یکدیگر را به نحوی
کاملاً آرمانی ترسیم می‌نماید و آنان را برای زندگی ابدی تربیت میکند تا جایی که
مودّت و دوستی میان اعضا این پیکره واحد سبب می‌شود نسبت به کوچکترین اعمال یکدیگر
حساس بوده و واکنش نشان دهند. از این رو حتی اگر عطسه هم کردند برای یکدیگر دعا
کنند و خیر و خوبی را از خداوند بطلبند.
از امام صادق(علیه‌السلام) نقل است که فرمودند فرد مسلمان نسبت به برادر مسلمان
خود دارای حقوقی است که از جمله آنها آن است که هنگام عطسه کردن برایش دعا کند.
این مسئله‌ی در ظاهر کوچک و پیش پا افتاده که واکنش طبیعی بدن است در سیستم بین
مسلمین عاملی برای رشد و ترقی معنوی شمرده شده و عدم توجه به آن از سوی بزرگان دین
مذمت گردیده و به عنوان توجه به حقوق سایر مسلمانان از آن یاد شده است. حقی که در
صورت توجه به آن در کنار سایر حقوق مسلمین نسبت به یکدیگر بیش از پیش سبب شگفتی
خواهد شد:
اسحاق بن یزید و معمّر بن أبی زیاد و ابن رئاب گویند: در نزد امام
صادق(علیه‌السلام) نشسته بودیم که مردی عطسه کرد. هیچ کس دعا نکرد. حضرت برایش دعا
کرد و فرمود: سبحان الله، چرا دعا نکردید؟ از حقوق مسلمان بر برادرش این است
که 1- وقتی مریض شد از او عیادت کند، 2- دعوت او را
بپذیرد. 3- در تشییع جنازه‌اش حاضر شود. 4- موقع عطسه کردن برای او دعا
کند.
این قبیل روایات نشانگر آن است که توجه به جزئیات
دین اسلام از اهمیتی خاص برخوردار است بطوری که احقاق حقوق برادران مسلمان در گرو
کلیه حقوق ایشان است حتی دعای عطسه شان!
امام باقر(علیه‌السلام) فرمودند: هرگاه شخصی عطسه کند باید بگوید: «الحمدلله لا
شریک له»؛ سپاس خدایی را که شریکی برای او نیست .
براستی ما چگونه می‌توانیم ستایش الهی را به جا آوریم؛ خدایی که چنین دین دقیقی
را به ما ارزانی داشته و ما را به شرف آن مزین گردانید. دینی که اگر دستوری دارد
فلسفه و حکمتی عظیم در پس آن نهفته است. درباره عطسه نیز فلسفه گفتن این اذکار را
ذکر فرموده‌اند: صالح بن ابی حمّاد گوید: از امام موسی کاظم(علیه‌السلام) درباره
عطسه و علت «الحمدلله» گفتن پرسیدم فرمود:
سلامتی بدن و اعضا و جوارح نعمتی است از جانب خدا برای بنده‌اش که ممکن است بنده
این نعمت را فراموش کند لذا خداوند بادی را امر میکند که از بدنش به صورت عطسه از
بینی او خارج شود و بنده در موقع عطسه خدا را ستایش کند، بنابراین گفتن «الحمدلله»
در موقع عطسه شکر و سپاسی است برای نعمتی که فراموش کرده بود.
این سپاس و شکر الهی که ثمره معنوی عطسه کردن است با خود ثمرات دنیوی نیز همراه
دارد. امیرالمؤمنین علی(علیه‌السلام) فرمودند: هر کس موقع عطسه زدن بگوید:
الحمدلله رب العالمین علی کلّ حال؛ "در هر حال سپاس و ستایش خدای را که پروردگار
جهانیان است" به درد گوش و دندان مبتلا نخواهد شد.
ابن ابی عمیر از یکی از دوستانش نقل کرده است: مردی نزد امام باقر (علیه‌السلام)
عطسه کرد و گفت: الحمدلله ربّ العالمین، امام به او دعا نکردند و فرمودند: از حق ما
کاست. سپس فرمودند هرگاه کسی از شما عطسه کند، بگوید: الحمدلله ربّ العالمین و صلّی
الله علی محمد و اَهل بیته؛ و آن مرد این را گفت و امام برایش دعا کرد.
در مقابل عطسه کننده و حمد او، برادر مسلمانش برایش دعا میکند و از امام باقر
(علیه‌السلام) منقول است که فرمودند: هرگاه شخصی عطسه میکند کسی که برای او دعا
میکند باید بگوید: "یرحمک الله؛ خدا تو را رحمت کند. و اگر تا 3 مرتبه عطسه‌های پی
در پی نیز کرد برای او دعا کند و البته اگر بیشتر از 3 مرتبه شد دعا لازم نیست.
دقت و توجه شارع مقدس و بزرگان دینی ما تا بدانجاست که در تعداد عطسه‌ها نیز
دقیق‌اند و تعداد آنها را نشانه و علامت چیزی می‌دانند که اگر بیش از 3 تا شد نشانه
بیماری در بدن است.
اما جعفر صادق(علیه‌السلام) نقل کرده است که امیرالمؤمنین فرمودند: برای عطسه
کننده تا 3 مرتبه «یرحمکم الله» بگو و اگر از سه مرتبه تجاوز کرد
نیازی به دعا نیست و در ذیل حدیث دیگری فرمودند: اگر از سه عطسه تجاوز کرد به او
بگوید «شفاک الله»؛ "خدا تو را شفا دهد" زیرا آن عطسه در اثر بیماری
است.
امام صادق(علیه‌السلام) نیز درباره عطسه سوم فرموده‌اند: عطسه برای تمام بدن
مفید است در صورتی که از سه مرتبه تجاوز نکند و اگر تجاوز کرد نشانه درد و بیماری
است.
این پروسه هنوز هم تمام نمی‌شود، کسی عطسه میکند، برادر مسلمانش پاسخش را
می‌گوید و برایش دعا میکند، حال عطسه کننده بایستی از این حسن توجه و دقت برادر
مسلمانش سپاسگزار باشد پس در عوض دعا و طلب خیر او برایش دعای دیگری میکند!
امام باقر(علیه‌السلام) فرمودند: ... عطسه کننده در پاسخ بگوید: «یغفرالله
لک و لنا»؛ "خدا تو و ما را بیامرزد." در کتاب خصال شیخ
صدوق از امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) نقل است که فرمودند عطسه کننده در پاسخ بگوید:
«یغفرالله لکم و یرحمکم»؛
"خدا شما را بیامرزد و رحمت کند." زیرا خداوند فرموده است:
«إذا حُیّیتُم بِتَحیِّةٍ فَحَیّوا بأحسَنِ منها أو
رُدّوها»؛ چون کسی به شما تحیّت گفت، پس تحیت
دهید به خوبتر از آن یا ردّ کنید همان را. (نساء/86) و این چنین روابط
حسنه، دوستی، صلح و خیرخواهی در میان مسلمانان آموزه‌ای الهی می‌شود و آنان را به
سان پیکره واحدی معرفی میکند.
وقتی قرار باشد همه به سوی خدا حرکت کنند پس باید از هر فرصتی ولو عطسه کردن!
برای هدایت خلق خدا بهره گرفت و این چنین جواز دعای عطسه برای غیر مسلمانان به خاطر
هدایت آنها داده شده است.
ابن ابی نجران از بعضی از دوستانش نقل کرده است که مردی مسیحی نزد امام
صادق(علیه‌السلام) عطسه کرد، مردم به او گفتند: هداک الله؛ خدا تو را هدایت کند.
امام فرمودند: یرحمک الله؛ خدا تو را بیامرزد. اصحاب گفتند: او مسیحی است. امام
پاسخ فرمودند: تا خدا او را نیامرزد هدایت نمی‌کند.
همین عطسه با همه آداب و اعمالش شاید زشت هم باشد! ابوبکر حضر گوید: درباره قول
خدای عزّوجلّ که «إنّ انکر الأصوات لَصوتُ
الحَمیر»؛ همانا بدترین آوازها صوت الاغ است. (لقمان/19)
از امام صادق (علیه‌السلام) سؤال کردم، فرمودند: منظور عطسه زشت است. پس مراقب
باشید و عطسه‌های بلند و وحشت زا نزنید! که زشتی عطسه همه دعاها و تقربّات را از
بین نبرد.
عطسه معیار سنجش راستی!
اصلاً هم دور از انتظار نیست که عطسه‌ای که به فرموده امام رضا(علیه‌السلام) از
خدای عزّوجل است پیامی هم داشته باشد و غیر از یادآوری نعمت‌های فراموش شده الهی به
فرموده امام کاظم (علیه‌السلام) دلیلی بر راستی و صدق گفتاری باشد! امام
صادق(علیه‌السلام) از پیامبر نقل فرمودند که اگر کسی سخن بگوید و در همان حال فردی
عطسه بزند گواه بر درستی گفتار اوست.
پس عطسه با همه مختصر بودن و سادگی‌اش دنیایی از عجایب و حرف‌ها را در دل خود
دارد که می‌تواند یکی از پله‌های ترقی و رشد معنوی ما باشد.
پس عطسههایتان را
دریابید!
منابع و مآخذ:
1- وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه- شیخ حرّ عاملی
2- آداب معاشرت از دیدگاه معصومین (ع)- محمد علی فارابی
3- سنن رسول اعظم- پژوهشگاه باقرالعلوم (ع)
4- 15 گفتار- شهید مطهری
5- 10 گفتار- شهید مطهری
6- انسان بر آستان دین- خلاصه آثار شهید مطهری
7- علم و دین- مجموعه مقالات همایش بین المللی دانشگاه تهران
8- فضایل و سیره چهارده معصوم در آثار علامه حسن زاده آملی- عباس عزیزی
