در کشور ما، مردان جوان به علت احتمال بیشتر پشت فرمان نشستن یا راندن با سرعت غیرمجاز و سقوط از بلندی و رعایت نکردن نکات ایمنی کار، قربانیان اصلی ضایعات نخاعی هستند، به‌طوری که به ازای هر 3 مرد دچار آسیب نخاعی، یک زن به این بیماری مبتلاست.
آسیب‌ها معمولا به ناحیه گردنی و کمری وارد می‌شود و تقریبا 50 درصد بیماران دچار آسیب گردنی و 50 درصد دچار آسیب کمری هستند.
امروزه آسیب‌های نخاعی در افراد بالای 60 سال نیز به علت انجام کارهای خطرناک مانند رفتن به ارتفاعات یا افتادن از پله بیشتر مشاهده می‌شود. آسیب نخاعی، یک بیماری مادام‌العمر است.
بهترین راهکار درمانی در شرایط مزمن آن است که از آلام این گروه از بیماران آسیب‌پذیر کاسته و از مرگ آنها پیشگیری شود.
البته پیامدهای آسیب نخاعی بسیار و مقابله با آنها دشوار، ولی ممکن است. مواردی که در ادامه بازگو می‌شوند، از شایع‌ترین پیامدهای آسیب نخاعی هستند.
اختلال در تنفس
بیشتر بیمارانی که از ناحیه گردن دچار عارضه نخاعی شده‌اند، ابتدا نمی‌توانند به راحتی یا بدون استفاده از دستگاه تهویه ریوی تنفس کنند، زیرا عضلات تنفسی که از نخاع گردنی فرمان می‌گیرند، فلج هستند.
افراد مبتلا حتی قادر به سرفه کردن هم نیستند و با نقص در عملکرد دستگاه تنفسی، در معرض بسیاری از اختلال‌ها و عفونت‌های تنفسی قرار می‌گیرند.
در این موارد اقدام‌های مداخله‌گرانه تیم پزشکی نجات‌بخش جان بیمار است. به‌تدریج و با گذشت زمان مشکلات تنفسی کمتر و بیمار از دستگاه جدا می‌شود و تنفس به حالت قبل برمی‌گردد.
عوارض قلبی و عروقی
براثر آسیب به نخاع، قلب نوسانات طبیعی‌اش را از دست می‌دهد و اعصاب سمپاتیک (تندکننده) از مغز به نخاع و از آنجا به قلب پیام می‌رسانند و باعث افزایش تعداد ضربان قلب می‌شوند.
از آنجا که ارتباط بین نخاع و مغز بیماران ضایعه نخاعی قطع می‌شود، ضربان قلب کندتر خواهد شد. البته چون عصب واگ (کندکننده) بیرون از نخاع قرار گرفته، سالم می‌ماند و کماکان به کار خود ادامه می‌دهد.
خطری که بیماران نخاعی را تهدید میکند، کاهش فشارخون و افت ضربان قلب است.
اگر آسیب نخاعی بالاتر از مهره ششم پشتی اتفاق بیفتد، عکس این حالت رخ می‌دهد و با کوچک‌ترین فشار یا تحریکی، مانند پرشدگی مثانه یا روده، فشارخون به بیش از 200 میلی‌متر جیوه هم می‌رسد.
علت افزایش فشارخون، برگشت و تشدید رفلکس‌های نخاعی است. در این حالت سیستم قلبی – عروقی بسیار فعال‌تر از سیستم قلبی- عروقی یک انسان سالم می‌شود و فعالیت بازتاب‌های خودمختار که تحت‌‌تاثیر نخاع و مغز هستند، افزایش می‌یابد. تشخیص این دو اختلال به بررسی کامل‌تری نیاز دارد.
بی‌نظمی اجابت مزاج
نحوه انجام اجابت مزاج به بیماران نخاعی باید آموزش داده و مثلا هر دو روز یک بار و سر ساعت معینی (مثلا 9 صبح) انجام شود. تحریک خروج مدفوع ممکن است با انگشت، تنقیه سبک یا گذاشتن شیاف باشد.
حتی در آسیب‌های نخاع گردنی نیز با آموزش و تمرین بدن، بیمار بعد از 1 تا 2 ماه به این وضعیت عادت میکند.
این موضوع از آن جهت مهم است که بیمار بتواند به‌راحتی در جمع حاضر شود، زیرا اجابت مزاج بی‌موقع، مشکلاتی برایش پدید می‌آورد.
اگر بیمار رژیم غذایی مناسبی نداشته باشد و بنا به دلایل مختلف دچار اسهال یا یبوست شود، این نظم به هم می‌خورد. یبوست نیز آثار سوئی مانند شقاق مقعد، بواسیر و بدخیمی روده‌ها را در درازمدت به دنبال خواهد داشت، بنابراین لازم است همه بیماران دچار ضایعه نخاعی با یک متخصص تغذیه مشاوره کنند.
مشکلات دستگاه ادراری
میزان مصرف مایعات در بیماران ضایعه نخاعی باید به‌وسیله پزشک معالج معین شود، زیرا مصرف زیاد مایعات باعث تجمع آب در بدن، به‌خصوص اندام تحتانی خواهد شد.
از آنجا که در این بیماران فعالیت اعصاب سمپاتیک کندتر می‌شود و تنگ و گشادشدن عروق اندام تحتانی هم تحت تاثیر این اعصاب است، تجمع زیاد مایع در پا باعث ادم ( ورم ) اندام و در موارد شدید، ادم ریوی و در نهایت مرگ بیمار می‌شود.
مسأله دیگر نحوه دفع ادرار در این بیماران است، به‌طوری که بتوانند در عین دفع ادرار، تمیز و خشک باقی بمانند.
بیماران نخاعی به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ یا هر دو دست و دو پایشان درگیر است یا دست‌هایشان سالم است که 70 درصد بیماران را تشکیل می‌دهند.
در گروه اول، سوندگذاری معمولا به طور دائمی انجام می‌شود، ولی در گروه دوم، بهترین روش استفاده از سوند متناوب با صلاحدید پزشک است. این گروه کنترل ادراری ندارند و بهتر است راس ساعت معین به دستشویی بروند و مثانه را با سوند متناوب تخلیه کنند که از نظر مراجع علمی بین‌المللی یکی از بهترین شیوه‌ها برای دفع ادرار محسوب می‌شود.
سوندگذاری دائمی باعث افزایش احتمال عفونت ادراری، زخم مجرای ادرار، کم‌شدن فشار مثانه و کوچک‌شدن حجم مثانه خواهد شد.
علاوه بر آن حمل کیسه ادرار و قابل مشاهده بودن آن شاید چندان خوشایند نباشد که در این موارد نیز به بیمار آموزش داده می‌شود کیسه ادرار را زیر شلوار و به ساق پایش ببندد.
کاهش تعریق در زیر سطح ضایعه
سیستم تعریق بیماران نخاعی دچار اختلال است، بنابراین اگر یک فرد مبتلا به ضایعه نخاعی بیش از نیم ساعت زیر آفتاب بماند، به احتمال زیاد گرمازده می‌شود.
از طرفی این بیماران به خاطر دوری از آفتاب، به اندازه کافی ویتامین D دریافت نمی‌کنند و این برایشان مشکل‌زاست، به‌خصوص در زنان که به‌طور طبیعی بعد از سن 45 سالگی به علت یائسگی، در معرض پوکی استخوان قرار دارند، خیلی زودتر دچار این بیماری خواهند شد. بنابراین لازم است دوز بالاتری از مکمل‌های کلسیم و ویتامین D را برای پیشگیری از عارضه پوکی استخوان مصرف کنند و زمان مناسبی در طی روز در معرض اشعه آفتاب قرار گیرند.
از بین رفتن احساس درد
از بین رفتن احساس درد، تشخیص بعضی از بیماری‌ها را پیچیده‌تر میکند، مثلا اگر یک فرد معمولی به عفونت ادراری دچار شود، با مشاهده علایم اولیه مثل تکرر ادرار، احساس فشار و پری مثانه، خیلی زود متوجه بیماری خود می‌شود و به پزشک مراجعه میکند، اما بیماران نخاعی متاسفانه زمانی متوجه بیماری خود می‌شوند که تب و لرز به آن اضافه و یک عفونت ادراری ساده به عفونت دستگاه ادراری فوقانی تبدیل شده است.
پس همه بیماران باید هوشیار باشند و با مشاهده هر گونه تغییری، به سرعت عکس‌العمل نشان دهند و به پزشک مراجعه کنند.
این بیماران همیشه باید مراقب سلامت پوست خود، به‌خصوص در پاهایشان باشند و از خوابیدن کنار شوفاژ و اجسام داغ و پوشیدن کفشهای نامناسب خودداری کنند. آنها باید هر روز پاهایشان را به دقت معاینه و در صورت مشاهده هر گونه زخمی، به پزشک معالج مراجعه کنند.
ایجاد زخم‌های فشاری
اصل مهم، پیشگیری از بروز زخم فشاری یا زخم بستر است.
دو عامل مهم برای پیشگیری از ایجاد زخم فشاری در بیماران نخاعی، جابجا شدن به سمت چپ و راست هر یک و نیم ساعت یک بار و تغذیه مناسب است.
با انجام این کار، فشار مداوم از روی یک نقطه تحت فشار برداشته می‌شود. استفاده از تخت‌های مخصوص برای جلوگیری از ایجاد زخم‌های فشاری به عنوان یک اقدام اولیه به هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود.
تخت‌های مخصوص برای بیمارانی مناسب است که باوجود همه اقدام‌های انجام شده، همچنان زخم بستر مقاوم به درمان دارند، اما لازم است کف صندلی چرخدار حتما تشک‌های مخصوصی انداخته شود. این تشکها مجهز به حباب‌های هوا هستند و همیشه و همه جا باید همراه بیمار باشند.
حتی در صورت استفاده از این تشکها هم، فرد مبتلا باید هر 20 دقیقه یکبار به جلو، عقب و راست و چپ جابجا شود.
افرادی که تغذیه نامناسب دارند و سیگاری هستند، بیشتر دچار زخم‌های فشاری می‌شوند.
در پایان باید توجه کرد آسیب نخاعی در هر بیمار با بیمار دیگر متفاوت، و معاینه‌ها و ارزیابی‌های دوره‌ای مکرر برای آشکارسازی عوارض مخفی آسیب نخاعی ضروری است.
==================================================================
منابع:
تبیان
هفته نامه سلامت - دکتر علیرضا زالی ، جراح مغز و اعصاب ، استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
